Opracowanie: Karolina Dzięcielak. Artykuł powstał w ramach programu wolontariackiego w Fundacji Dobra Sieć.

Zjawisko wypalenia zawodowego jest dosyć znane i powszechne. Na jego temat powstało wiele artykułów, książek oraz szkoleń. Wypalenie związane jest z nadmiernym obciążeniem pracą i długotrwałym stresem u pracownika, które negatywnie wpływają na jego sferę poznawczą, behawioralną, emocjonalną i fizjologiczną. W tym miejscu należy wspomnieć o drugim, bardzo zbliżonym, rodzaju wypalania, a mianowicie o wypaleniu aktywistycznym, inaczej społecznym, które pojawia się wśród wolontariuszy licznych organizacji pozarządowych, fundacji, stowarzyszeń itp. To właśnie ono jest tematem niniejszego artykułu. Przedstawimy krótką definicję, wyjaśnimy, jak powstaje, czym się objawia, jak mu zapobiegać i jak sobie skutecznie z nim poradzić. Znajomość zagadnienia jest niezwykle kluczowa w trosce o nasz dobrostan, efektywność, poczucie sensu i celu oraz motywację do działania.

Czym jest wypalenie aktywistyczne?

Samo wypalenie według E. Aronsona jest rezultatem długotrwałego powtarzającego się obciążenia w wyniku intensywnej pracy dla innych ludzi. To bolesne uświadomienie sobie przez osoby pomagające, że nie są one w stanie pomóc ludziom, że nie mogą dać im nic więcej i całkowicie zużyły swoje siły (Bartkowiak 1999) Podobnie jak pracownik inwestuje swój czas, energię i wysiłek, by jak najlepiej wykonywać swoją pracę, tak wolontariusz stara się jak najwięcej działać na rzecz innych, być zawsze dostępny i gotowy do poświęcenia. W związku z tym wypalenie aktywistyczne podobne jak to zawodowe jest odpowiedzią organizmu na zbyt długie i zbyt intensywne obciążenie psychiczne, fizyczne i emocjonalne. 

W jaki sposób powstaje wypalenie?

Do powstawania wypalenia aktywistycznego przyczyniają się zarówno czynniki indywidualne jak i te, związane z zarządzaniem oraz funkcjonowaniem samej organizacji. 

Do przyczyn związanych z samą działalnością organizacji, należą m.in.:

• Nadmierne obciążenie zadaniami – mnogość aktywności, presja czasu i chęć zrobienia wszystkiego jak najlepiej mogą prowadzić do znacznego przeciążenia
• Brak wsparcia ze strony przełożonych i współpracowników – brak transparentności, regularnego kontaktu i pomocy innych może powodować niechęć i brak poczucia przynależności do grupy
• Konflikty z przełożonymi, współpracownikami bądź klientami – ciągłe nieporozumienia, wzajemne oskarżanie się i pretensje mogą powodować wycofanie się z działania i wrogość
• Brak wpływu na własne zadania potęguje uczucie bezsilności i frustracji – jeśli wolontariusz nie ma na nic wpływu, żadnego zadania nie może wykonać samodzielnie może mieć poczucie bycia niewystarczającym lub przekonanie, że organizacja mu nie ufa, co przekłada się później na spadek motywacji do działania

Osobiste czynniki

Wśród osobistych czynników można wymienić:

• Perfekcjonizm i wyznaczaniem sobie nierealnych celów – za dużo i za intensywnie, kiedy wolontariusz chce złapać zbyt wiele srok za ogon, ogarniać mnóstwo spraw jednocześnie, a przy tym wszystko wykonywać z najwyższą starannością, wtedy jest duża szansa, że w udźwignie presji i w końcu odczuje przeciążenie
• Brak asertywności – brak umiejętności odmawiania i wyrażania swojego zdania skutkuje tym, że z jednej strony wolontariusz będzie brał na siebie zbyt wiele zadań, a z drugiej nie będzie potrafił powiedzieć stop
• Skłonność do przyjmowania zbyt wielu obowiązków – co za dużo to nie zdrowo, kiedy wolontariusz nie zna swoich granic, może przecenić siły na zamiary i brać ,,co popadnie’’ a w konsekwencji nie wyrabiać się z terminami, przemęczać się i powoli wypalać
• Niska odporność na stres – wolontariusz bierze na siebie pewien poziom odpowiedzialności za funkcjonowanie organizacji. Zdarzają się sytuacje kryzysowe, coś szybko trzeba zrobić, coś nie wychodzi po naszej myśli, mogą pojawiać się sprzeczki i konflikty. To jest normalne. Jeśli wolontariuszowi brakuje tej odporności na stres lub jest ona na niskim poziomie, wtedy każda stresująca sytuacja może go zbytnio przytłoczyć, obciążyć, tym samym zniechęcając do działania. 

Czym się objawia wypalenie społeczne? 

Podobnie jak przy wypaleniu zawodowym, pierwsze niepokojące sygnały pojawiają się dużo wcześniej przed samym jego wystąpieniem. Są to między innymi (Fengler 2001):

• Uczucie zawodu wobec samego siebie – może wynikać z brania na siebie zbyt dużej ilości zadań lub poczucia braku realnego wpływu na funkcjonowanie organizacji
• Złość i niechęć – może wynikać z braku prawidłowej organizacji i/lub komunikacji z Zespole
• Poczucie winy – może się pojawiać w sytuacji, gdy ktoś potrzebuje pomocy, a my nie jesteśmy w stanie jej zapewnić np. ze względów logistycznych, finansowych oraz kiedy nie wywiązujemy się z kolejnych zadań
• Negatywizm, izolacja i wycofanie się – coraz mniej się angażujemy w działania organizacji, ograniczamy kontakt z członkami zespołu, przestajemy odpowiadać na wiadomość, nie uczestniczymy w spotkaniach itp.
• Codzienne uczucie zmęczenia i wyczerpania – kiedy tylko otworzymy oczy po przebudzeniu to już czujemy się zmęczeni, nie mamy na nic siły i ochoty, a tym bardziej na angażowanie się w wolontariat 
• Utrata pozytywnych uczuć w stosunku do wykonywanego wolontariatu i osób, którym pomagamy itp. – czujemy narastającą irytację, nasz poziom zaangażowania maleje, a obojętność rośnie
• Niewywiązywanie się z ustalonych terminów i zadań – może wynikać z niechęci do dalszego wolontariatu, osłabienia zapału, motywacji i tym samym przyczyniać się do szukania kolejnych wymówek, dlaczego się spóźniamy
• Spadek motywacji i radości z działania – tak jak na początku wolontariatu osoba była wysoce zmobilizowana, chętna i pozytywna do działania, tak teraz czuje coraz większe znudzenia i brak sił

Dodatkowe czynniki

Dodatkowo poniższe objawy somatyczne mogą wynikać z długotrwałego stresu, napięcia i frustracji, które utrzymują się w ciele na wysokim poziomie: 

• Problemy ze snem
• Częste przeziębienia i grypy 
• Częste bóle głowy i dolegliwości przewodu pokarmowego np. nudności, biegunka 
• Natłok myśli i przytłoczenie

Jak zapobiegać i skutecznie sobie radzić?

Tak jak przy wypaleniu zawodowym, tak i przy aktywistycznym niezwykle ważna jest prewencja. Odpowiednio wcześnie wdrożone sposoby radzenia sobie z trudnościami związanymi z wolontariatem mogą znacząco obniżyć ryzyko pojawienia się wypalenia w przyszłości. Na temat zapobiegania możemy patrzeć zarówno z perspektywy wolontariusza jak i zarządu danej organizacji. 

Walka z wypaleniem. Perspektywa wolontariusza

1. Zachowaj tzw. work – life balance

Równowaga między odpoczynkiem, a pracą wolontariacką jest bardzo ważna. Postaraj się wyznaczyć sobie konkretne granice, gdzie kończy się wolontariat, a zaczyna czas dla siebie. Ustal, że w danym przedziale czasowym każdego dnia/określonych dni w tygodniu zajmujesz się sprawami związanymi z wolontariatem, a resztę czasu przeznaczasz na swoje aktywności w tym odpoczynek.  

2. Organizuj czas dla siebie i rób przerwy 

Znajdź czas na relaks, medytację, czytanie, pisanie czy inne czynności, które Cię w pełni odprężają i dzięki którym ładujesz baterie do dalszego działania. Jeśli potrzebujesz przerwy od wolontariatu mów o tym wprost. 

3. Zadbaj o podstawy

Sen, odżywianie, aktywności fizyczna, nawodnienie, kontakt z innymi to absolutne podstawy, o które należy dbać, by mieć z czego dawać energię innym. Zarówno samochód jak i Ty potrzebujesz solidnych podstaw i wartościowych składników, by prawidłowo funkcjonować. 

4. Zrozum swoje emocje

Jeśli czujesz, że emocjonalne obciążenie jest zbyt duże, porozmawiaj o tym z koordynatorem, mentorem lub innymi wolontariuszami. Dodatkowo korzystaj ze szkoleń, książek czy warsztatów dotyczących radzenia sobie ze stresem i wsparcia emocjonalnego, które wyposażą Cię w niezbędne narzędzia do samoregulacji. 

5. Nie bój się prosić o pomoc

Jeśli czujesz, że sam sobie nie poradzisz, nie bój się zgłosić po profesjonalną pomoc np. psychologa, mentora czy psychoterapeuty.

Walka z wypaleniem. Perspektywa prezesa/lidera fundacji

1. Zbieraj feedback grupy

Organizuj regularne spotkania z zespołem, by zrozumieć jego potrzeby i troski, wspólnie dyskutujcie, wymieniajcie się opiniami i uwagami. Dzięki temu zespół będzie miał poczucie wpływu na działanie organizacji. Dodatkowo twórz atmosferę, w której pracownicy czują się swobodnie, wyrażając swoje uczucia i obawy. 

2. Zadbaj o rozwój zespołu

W miarę możliwości organizuj szkolenia, webinary i spotkania, dzięki którym Zespół poszerzy swoją wiedzę i kompetencje, co przełoży się później na lepsze wyniki. Pamiętaj, by nagradzać wolontariuszy za dobrze wykonaną pracę, chociażby poprzez pochwałę słowną, gdyż to niezwykle podbudowuje i wzmacnia motywację do działania.

3. Dbaj o siebie

Deleguj obowiązki i nie próbuj robić wszystkiego samemu. Nikt nie jest niezastąpiony, a zespół z pewnością doceni Twoje zaufanie, jeśli oddasz im część obowiązków. Znajdź czas dla siebie. Tak jak wolontariusze i pracownicy, prezesi także potrzebują czasu na regenerację. Zadbaj o własne zdrowie i równowagę życia zawodowego i prywatnego. 

Podsumowanie

Motywacja do działania, pozytywne nastawienie, otwartość i zapał do pracy są jak najbardziej ważne i pożądane. Warto jednak pamiętać, by w tej chęci pomagania, nie brać na siebie zbyt wielu obowiązków, pamiętać o regeneracji i zachowaniu balansu między aktywnością wolontariacką, a odpoczynkiem. Prawidłowa komunikacja w zespole, poczucie celu i świadomość swoich granic pozwolą nam długoterminowo cieszyć się działalnością jako wolontariusz. 

Więcej na temat wypalenia aktywistycznego i sposobów, by mu zapobiegać dowiesz się z poniższych nagrań. 

Wypalenie w wolontariacie – co powinien wiedzieć koordynator wolontariatu?

Jak zapobiegać wypaleniu aktywistycznemu?

1.Bartkowiak, G. Psychologia zarządzania, Wyd. AE, Poznań 1999.

2.Fengler, J. Pomaganie męczy, GWP, Gdańsk 2001.